Đàm phán hạt nhân Iran còn nhiều khúc mắc

Đại diện P5+1 và Iran tại cuộc đàm phán hạt nhân diễn ra tại Vienna (Áo) ngày 22-4

Nếu được hoàn thành và triển khai theo đúng kế hoạch, thỏa thuận này sẽ giúp quốc tế giám sát chặt chẽ và hạn chế tham vọng của Iran trong việc chế tạo vũ khí hạt nhân - nỗ lực mà Tehran luôn phủ nhận. Mặc dù Iran và P5+1 đã cùng ký kết một thỏa thuận khung vào ngày 2-4 tại Lausanne, song vẫn còn nhiều vấn đề khúc mắc mà các bên cần phải tháo gỡ nếu muốn đi đến thỏa thuận cuối cùng. Giới quan sát nhận định nhiều khả năng các cuộc đàm phán mới sẽ rất cam go.

Một tuần sau bước đột phá tại Lausanne, Tổng thống Iran Hassan Rowhani tuyên bố nước này sẽ không ký vào bản thỏa thuận cuối cùng chừng nào "các lệnh trừng phạt kinh tế chưa được dỡ bỏ hoàn toàn". Tuy nhiên, giới chức phương Tây nói rằng việc dỡ bỏ trừng phạt này chỉ diễn ra chừng nào Cơ quan Năng lượng Nguyên tử Quốc tế (IAEA) xác nhận Iran đã triển khai các điều khoản quan trọng trong thỏa thuận. Theo Ngoại trưởng Mỹ John Kerry, việc này sẽ cần thời hạn từ 6-12 tháng.

Theo nội dung chính của thỏa thuận khung vừa đạt được, nước Cộng hòa Hồi giáo sẽ cắt giảm số máy li tâm xuống còn 6.104 máy và số máy hoạt động chỉ còn 5.060 máy. Tất cả những máy li tâm này sẽ là loại IR-1 có khả năng làm giàu urani ở cấp độ thấp hơn nhiều so với những máy hiện đại hơn mà Tehran có thể lắp đặt. 1.044 số máy còn lại sẽ được cất giữ tại căn cứ Fordo, được xây dựng dưới chân một ngọn núi ở Iran, và trong 15 năm tới sẽ được sử dụng vào các mục đích khác thay vì làm giàu urani. Cũng theo văn bản này, Iran cam kết chỉ làm giàu urani ở cấp độ thấp hơn cấp độ có thể sử dụng để chế tạo vũ khí và sẽ giảm kho urani được làm giàu từ khoảng 10.000 kg như hiện nay xuống còn 300 kg trong vòng 15 năm.

Tuy nhiên, Iran nói rằng văn bản kể trên "vàng thau lẫn lộn", trong khi tuyên bố chung ngày 2-4 của Ngoại trưởng Iran Mohammad Javad Zarif và Đại diện EU phụ trách chính sách đối ngoại Federica Mogherini lại khá mập mờ. Tuyên bố này chỉ cho biết "khối lượng urani, cấp độ urani được làm giàu và quy mô kho dự trữ nguyên liệu hạt nhân (của Iran) sẽ bị giới hạn trong một thời gian cụ thể". Điều này có nghĩa mức độ và khung thời hạn chính xác của thỏa thuận vẫn chưa được hai bên thống nhất. Iran và 6 cường quốc cũng sẽ phải tiếp tục bàn thảo về các chi tiết của hoạt động thanh sát do IAEA tiến hành theo thỏa thuận. Theo phía Mỹ, hoạt động này sẽ bao gồm "các cơ chế mới nhằm giám sát và đảm bảo sự minh bạch", cho phép các thanh sát viên dễ dàng tiếp cận các kho urani và giám sát hoạt động sản xuất nguyên liệu cũng như công nghệ có liên quan đến hạt nhân của Iran. Một số biện pháp giám sát khác cũng sẽ được đưa ra trong dự thảo bổ sung đối với thỏa thuận giám sát hiện hành giữa Iran và IAEA. Mỹ cho biết Iran sẽ áp dụng cả hai văn bản này. Giới chức phương Tây nhấn mạnh những cáo buộc về "khía cạnh quân sự" trong hoạt động hạt nhân của Iran cần phải được giải quyết triệt để trước khi dỡ bỏ hoàn toàn các lệnh trừng phạt. Tuy nhiên, trên thực tế hoạt động thanh sát của IAEA đã bị hoãn lại từ tháng 8-2014.

Một trong những lo ngại lớn nhất hiện nay là hoạt động nghiên cứu chế tạo máy li tâm thay thế mẫu IR-1 có từ những năm 1970 mà Iran đang sử dụng. Những người chỉ trích thỏa thuận, gồm nhiều thành viên đảng Cộng hòa Mỹ và Israel, lo ngại rằng những thiết bị mới có thể giúp Iran rút ngắn hơn nữa thời gian sản xuất đủ nguyên liệu chế tạo vũ khí hạt nhân, nhất là sau khi thời hạn hạn chế kết thúc. Theo văn bản mà Mỹ công bố, Iran sẽ ngừng hoạt động 1.044 máy li tâm tân tiến mẫu IR-2M và chuyển tới căn cứ Fordo để chịu sự giám sát của IAEA, và không sử dụng các mẫu máy mới hiện đại hơn để làm giàu urani trong thời hạn 10 năm. Tuy nhiên, Iran sẽ "tiến hành các hoạt động nghiên cứu và phát triển có giới hạn bằng những máy li tâm tân tiến này, theo lộ trình và giới hạn" mà 6 cường quốc đều chấp thuận.

Rõ ràng, như người phát ngôn Bộ Ngoại giao Mỹ Marie Harf đã khẳng định đàm phán hạt nhân của Iran "vẫn còn nhiều vấn đề về nghiên cứu và phát triển cần bàn bạc. Chân thành mà nói đây chính là những thách thức lớn nhất".