Khắc khoải tranh Đông Hồ

Một gia đình còn giữ nghề làm tranh

Còn rất ít nghệ nhân

Rất nhiều người biết đến hai câu thơ nổi tiếng trong bài thơ “Bên kia sông Đuống” của cố thi sỹ Hoàng Cầm: “Tranh Đông Hồ gà lợn nét tươi trong/Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”. Câu thơ ấy đọng mãi trong tâm hồn chúng tôi về một vùng quê thân thương với những màu sắc cổ kính hoà trong sự giản dị, mộc mạc. Về làng tranh lần này, chúng tôi mang theo cái háo hức vì sẽ được tận mắt chứng kiến những bức tranh nổi tiếng một thời như Đám cưới chuột, Hứng dừa, Đánh ghen... Nhưng thực sự, khi đặt chân đến đây, cái háo hức đã không còn tươi nguyên nữa.

Không ồn ào, náo nhiệt như những làng nghề mà chúng tôi đã từng đến, cũng không tấp nập như những phiên chợ quê trong buổi sớm mai mà chúng tôi vẫn gặp. Thay vào đó là những tiếng ấn bản in, lật giấy cứ nhịp nhàng, đều đều tựa thoi đưa. Nhưng có một điều thật lạ.

Chúng tôi tưởng mình đang lạc vào phố Hàng Mã - Hà Nội, chứ không phải vùng đất Kinh Bắc nổi tiếng với tranh Đông Hồ. Theo tìm hiểu chúng tôi được biết làng tranh Đông Hồ giờ đây chỉ con vẻn vẹn 2 nghệ nhân giờ đã bước vào cái tuổi cổ lai hy nhưng vẫn còn nhiệt huyết với nghề. Còn lại đa số đã mưu sinh với những nghề khác, chủ yếu là nghề làm vàng mã.

Nhiều người trong làng đã chuyển sang làm vàng mã

Chúng tôi tìm đến nhà nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế, một trong hai gia đình còn lưu giữ nghề làm tranh truyền thống này. Bước vào ngôi nhà được xây dựng theo kiểu kiến trúc cổ kính của vùng Kinh Bắc xưa, tôi cảm nhận như có mùi hương của loài hoa nào đó đang lan toả đâu đây, nhưng không đó là mùi của những tờ giấy dó đang được phơi phía sau nhà.

Chị Nguyễn Thị Phương (con gái nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế), chỉ cho chúng tôi cách làm nên một bức tranh hoàn chỉnh một cách tỉ mỉ. Chị chia sẻ: “Giờ cả làng chỉ còn 2 nhà là theo nghiệp làm tranh, còn hầu hết chuyển sang làm hàng mã vì hàng mã dễ tiêu thụ hơn tranh. Nhưng với nhiệt huyết mà cha ông đã để lại đến nay là 22 đời (500 năm), chúng tôi vẫn cố gắng duy trì và phát triển nghề truyền thống”.

Các sản phẩm của tranh Đông Hồ Ảnh: S.T

Chất liệu dùng để làm nên tranh Đông Hồ rất đăc biệt. Giấy dùng để in tranh là loại giấy dó mịn mặt. Trước khi in, giấy được bồi điệp làm nền, chất điệp óng ánh lấy từ vỏ con sò, con hến. Màu dùng trong tranh Đông Hồ cũng là màu trong tự nhiên. Màu đen lấy từ than của lá tre, màu xanh lấy từ vỏ và lá tràm, màu vàng lấy từ hoa hòe, màu đỏ thắm lấy từ thân rễ cây vang, màu sơn lấy từ sỏi núi, màu trắng là điệp...

Nét đẹp giản dị trong tranh Đông Hồ như thấm đượm hồn dân tộc Việt. “Nhưng giờ giới trẻ chỉ mải chạy theo những lợi ích trước mắt đâu có cái nhìn sâu trông rộng. Nên để thổi lửa cho chúng thì phải làm từ khi còn nhỏ”- Anh Nguyễn Hữu Quả, một nghệ nhân làng tranh tâm sự.

Chạnh lòng

Tranh Đông Hồ với những nét mộc mạc, giản dị, là niềm tự hào về bản sắc văn hóa dân tộc, song giờ đây tranh Đông Hồ sản xuất ra được tiêu thụ rất ít. Những ngày cuối năm này, về làng tranh Đông Hồ, chúng ta sẽ bắt gặp nhiều người đến đây không phải mua tranh mà mua hoặc buôn vàng mã.

Những đống giấy màu xanh đỏ đủ loại cùng với những sản phẩm vàng mã như ô tô, điện thoại, giày dép, áo mũ… đủ cả. Khách thập phương đổ về đây mua vàng mã, chất lên xe ô tô rồi đưa về các tỉnh để bán. Đặc biệt vào ngày tết ông Công, ông Táo hay tết Nguyên đán, hàng mã được tiêu thụ rất mạnh, đem lại cho người dân có thu nhập cao, đời sống ổn định.

Chị Nguyễn Thị Lộc, một người làm vàng mã cho biết: Hai năm trở lại đây, chúng tôi đã chuyển từ nghề làm tranh sang làm vàng mã. Vì làm tranh ít có người mua. Chuyển sang làm vàng mã, chúng tôi có thu nhập đủ để lo cho 3 đứa con học hành. Nếu cứ làm tranh, chúng tôi không đủ sống.

Còn anh Nguyễn Quyết Tiến, một người mới chuyển sang làm vàng mã từ đầu năm chia sẻ: Việc làm tranh không vất vả như làm vàng mã. Nhưng vì tranh sản xuất ra, ế quá, chúng tôi đành quay sang làm vàng mã, tất cả cũng chỉ vì gánh nặng mưu sinh. Nếu có điều kiện, có sự tiêu thụ tốt trên thị trường, chúng tôi cũng sẽ quay trở lại với nghề làm tranh truyền thống này.

Làng tranh Đông Hồ giờ đây đã bị luồng gió thương mại hoá tràn về mạnh mẽ. Những người yêu tranh, hết mình vì tranh giờ chỉ đếm trên đầu ngón tay. Tuy nhiên, không phải là không có.

Ông Nguyễn Hữu Sam, một nghệ nhân nổi tiếng của làng tâm sự: “Tôi vẫn kiên quyết bám nghề và giữ nghề. Tôi đã sống và biết làm tranh từ hồi còn nhỏ, vậy cớ gì mà phải thay đổi. Tiền bạc là vô cùng, biết bao nhiêu cho đủ. Chính vì vậy, gia đình tôi cùng các thế hệ con cháu vẫn luôn sáng tạo, dù bán được ít nhưng chúng tôi vẫn làm. Nghề truyền thống bao đời nay, bỏ đi sao đành”.

Nói rồi ông Sam nhìn ra xa, đôi mắt như ứa lệ. Chúng tôi hiểu nỗi lòng ông, những khắc khoải, những xót xa, những luyến tiếc về một làng tranh Đông Hồ đang dần mai một vẫn luôn canh cánh trong ông mà một mình ông không đủ sức để vực lại được.

Thu Hương