Bài 4: Chuyên gia năng lượng Nguyễn Thành Sơn: Nhà nước chỉ nên độc quyền khâu truyền tải điện

	Bài 3: Tiết kiệm điện có là giải pháp "cứu cánh"?
	Bài 2: Bất cập nhiệt điện, bấp bênh năng lượng tái tạo
	Bài 1: Thiếu điện không còn là nguy cơ

Thiếu điện trong thời gian tới đã được ngành điện đề cập khá nhiều. Theo ông, đâu là những nguyên nhân mấu chốt khiến ngành điện rơi vào cảnh thiếu điện như hiện tại?

Nguyên nhân mấu chốt là do các dự án phát triển các nguồn điện bị chậm tiến độ rất nhiều so với quy hoạch phát triển của ngành điện. Hầu hết các dự án nhà máy nhiệt điện (NMNĐ) chạy than của các chủ đầu tư không phải là Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) như Tập đoàn Dầu khí Việt Nam (PVN), Tập đoàn Công nghiệp Than-Khoáng sản Việt Nam (TKV) và các tư nhân trong nước và nước ngoài đều bị chậm tiến độ. Còn nguyên nhân của việc chậm tiến độ và đội vốn là do các chủ đầu tư dự án NMNĐ chạy than không có năng lực (về tài chính, kỹ thuật, kinh nghiệm) và buông lỏng quản lý.

Nguyên nhân của việc chủ đầu tư không có năng lực và buông lỏng quản lý là do tất cả các dự án này đều được triển khai theo “cơ chế đặc biệt” (chỉ định chủ đầu tư, không đấu thầu dự án, đưa vào qui hoạch theo “ý chí” của lãnh đạo). Ví dụ điển hình là các dự án của PVN như: NMNĐ Thái Bình 2 (1.200MW), Long Phú 1 (1.200MW), Sông Hậu 1 (1.200MW), dự án nào cũng vừa bị “chậm” vừa bị “đội vốn”.

Nhiều ý kiến cho rằng, giá điện thấp là yếu tố quan trọng khiến cho ngành điện khó thu hút đầu tư trong và ngoài nước, từ đó dẫn tới nguy cơ thiếu điện. Quan điểm của ông như thế nào?

Tôi đồng ý với quan điểm này vì bất kỳ chủ đầu tư nào (kể cả EVN) cũng muốn thu nhiều lợi nhuận. Giá bán điện lên lưới càng cao thì lợi nhuận càng cao, đầu tư vào sản xuất điện càng hấp dẫn. Tuy nhiên, cần lưu ý, sự hấp dẫn của thị trường phát điện (phía “cung”) phụ thuộc cơ bản vào sức mua điện của phía “cầu”. Giá bán điện ở Việt Nam thấp chỉ thể hiện một phần về sức mua rất kém của thị trường.

Khi ngành điện điều chỉnh tăng giá điện, luôn có luồng ý kiến cho rằng giá điện thiếu minh bạch. Ông đánh giá thế nào về mức độ minh bạch của giá điện tại Việt Nam? Chi phí nào ông cảm thấy ảnh hưởng không nhỏ tới giá điện mà vẫn còn là "khoảng tối" chưa được minh bạch hóa?

Ở Việt Nam, hiện nay EVN đang độc quyền 100% trong việc mua-bán điện thông qua “con đẻ” của mình là Trung tâm Điều độ Hệ thống điện Quốc gia (A0). Mặc dù được đặt tên là “quốc gia”, nhưng A0 đang là “của EVN, vì EVN và bởi EVN”. Bất kỳ chi phí nào liên quan đến điện năng đều là “khoảng tối”. Trong điều kiện hiện nay, việc minh bạch hóa thị trường điện rất đơn giản và việc kiểm soát tính minh bạch cũng rất dễ, chỉ cần vào sau tháng 3 hàng năm, A0 công bố rõ năm vừa qua đã mua của ai, bán cho ai, bao nhiêu điện và với giá bao nhiêu.

Hiện nay, khi phân tích các nguồn cung cho điện, dễ thấy nhiệt điện còn nhiều bất cập, thủy điện gần như đã tới hạn... Ngành điện đang định hướng đẩy mạnh nguồn năng lượng tái tạo để bù đắp nguồn cung thiếu hụt. Theo ông, hướng đi này có khả thi, góp phần giải quyết đáng kể khó khăn cho cung ứng điện trước mắt?

Thực ra, những “bất cập” hay “tới hạn” này hoàn toàn có thể tháo gỡ.

Trước hết, về nhiệt điện: Bất cập lớn nhất là nguồn cung cấp nhiên liệu (than, dầu và khí) trong nước đang cạn kiệt rất nhanh. Nhưng, cơ hội của nhiệt điện rất lớn vì nguồn nhiên liệu trên thế giới để NK về Việt Nam rất lớn (gần như vô hạn) và rất minh bạch (từ năm 1955 đến nay).

Về thủy điện: Thực tế cho thấy, thủy điện là một lợi thế của Việt Nam. Các dự án thủy điện đã, đang và sẽ là “cầu thủ” ghi bàn số 1 trong “đội tuyển” điện của Việt Nam. Trong năm 2018 vừa qua, nếu không có thủy điện Hòa Bình (phát vượt công suất thiết kế 1,5 lần) cung cấp thêm lên lưới điện 4,5 tỷ kWh, có lẽ GDP không thể tăng trưởng quá 5%.

Về năng lượng tái tạo: Xét trên quan điểm kỹ thuật về “hệ thống điện”, các nguồn năng lượng tái tạo mới đối với bất kỳ quốc gia nào (kể cả Mỹ) trong tương lai cũng không thể chiếm tỷ trọng lớn hơn 20-25% được. Còn trước mắt, hiện tại các “cầu thủ” điện mặt trời hay điện gió chỉ làm đẹp đội hình trên “sân cỏ”, chỉ đủ để “gãi ngứa”, làm cho “vui” và để vừa lòng các đối tác đang muốn bán thiết bị.

Lâu nay nhắc đến thiếu điện, ai cũng nghĩ đến EVN. Dường như cơ chế thị trường cho ngành điện còn khá hạn chế. Ông có nghĩ rằng, đây là ngành cần phải thị trường hơn nữa và liệu ngành điện có thể thị trường đến đâu?

Ở Việt Nam, các sản phẩm năng lượng đã có cơ hội được thị trường hóa từ năm 1993. Rất tiếc, cơ hội này đã bị bỏ qua. Từ năm 1994, chỉ có ngành than đã được thị trường hóa theo kiểu “nửa vời” (thị trường hóa đầu vào, buông lỏng XK, còn 80% đầu ra trong nước thì lại bị “điều tiết”). Trong ngành dầu khí, thượng nguồn (khai thác) đã được thị trường hóa (với tư nhân nước ngoài), còn hạ nguồn vẫn độc quyền NK và phân phối.

Sau 13 năm bỏ lỡ cơ hội, người ta đã nhắc đến thị trường hóa ngành điện từ năm 2006, đến năm 2013 lại có quyết định về “lộ trình” thị trường hóa ngành điện. Tuy nhiên, hiện ở Việt Nam đang chỉ có duy nhất một “chợ” do EVN độc quyền mua tận gốc và bán tận ngọn.

Vế thứ hai của câu hỏi là liệu ngành điện có thể thị trường đến đâu? Theo tôi, Nhà nước chỉ nên độc quyền khâu tryền tải điện, là khâu trung gian giữa phát điện và phân phối điện. Trước mắt, Chính phủ cần ngay lập tức cho triển khai 2 nhiệm vụ rất khả thi là: Tách A0 ra khỏi EVN (điều này đã có chủ trương từ lâu) và thực hiện công khai minh bạch về mua và bán điện.

Nhìn nhận tổng thể, ở thời điểm trước mắt và cả dài lâu, đâu là giải pháp căn cơ, hiệu quả giúp ngành điện tháo gỡ được nỗi lo thiếu điện, đặc biệt trong bối cảnh nhu cầu sử dụng điện ngày càng tăng cao, thưa ông?

Giải pháp căn cơ và hiệu quả nhất (nhưng hơi khó thực hiện) để cứu vãn nền kinh tế là tăng giá điện. Tăng giá điện là giải pháp “một mũi tên, 2 con thỏ”. “Con thỏ” thứ nhất là thu hút được vốn đầu tư vào ngành điện (tăng “cung”) mà Việt Nam đang rất bị hiếm. “Con thỏ” thứ hai là giảm nhu cầu về điện, bắt buộc người sử dụng phải tiết kiệm và nâng cao hiệu quả sử dụng năng lượng điện (điều mà Việt Nam đang thua xa mức bình quân của thế giới).

Xin cảm ơn ông!