Bài 2: Định danh "hàng Việt": Khung pháp lý dự kiến và thách thức thực thi

Không ít sản phẩm dán nhãn “Made in Vietnam” nhưng không có giấy chứng nhận xuất xứ (C/O) Việt Nam.

Khung tiêu chí giúp định hình "hàng Việt" trên "sân nhà"

Ông Nguyễn Hoàng Hà, Phó Trưởng phòng Xuất xứ hàng hóa, Cục Xuất nhập khẩu (Bộ Công thương) cho biết, đơn vị đang xây dựng khung tiêu chí đang được xây dựng để xác định hàng hóa có xuất xứ Việt Nam đối với hàng hóa lưu thông trong nước.

Hiện Nghị định số 43/2017/NĐ-CP và Nghị định số 111/2021/NĐ-CP đã quy định về việc ghi nhãn hàng hóa bắt buộc phải có thông tin xuất xứ. Tuy nhiên, vẫn thiếu các tiêu chí cụ thể để xác định thế nào là “hàng hóa sản xuất tại Việt Nam” trong lưu thông nội địa, gây khó khăn cho doanh nghiệp, cơ quan quản lý và dễ dẫn đến gian lận.

Để giải quyết vấn đề này, dự kiến bộ tiêu chí sẽ bao gồm 6 nội dung chính, được thiết kế dựa trên các nguyên tắc cơ bản của quy tắc xuất xứ quốc tế nhưng điều chỉnh để phù hợp với đặc thù thị trường nội địa.

Trước hết là tiêu chí xuất xứ thuần túy, áp dụng cho các sản phẩm được tạo ra hoàn toàn tại Việt Nam từ khâu nguyên liệu đến thành phẩm, chẳng hạn như các sản phẩm trồng trọt, chăn nuôi, khai khoáng, đánh bắt hoặc tái chế.

Tiếp đến là tiêu chí sản xuất từ nguyên liệu Việt Nam, tức hàng hóa được sản xuất tại Việt Nam từ toàn bộ nguyên liệu có xuất xứ trong nước.

Một tiêu chí quan trọng khác là gia công, chế biến làm thay đổi cơ bản, áp dụng cho các sản phẩm sử dụng nguyên liệu nhập khẩu; sản phẩm cuối cùng phải trải qua công đoạn gia công, chế biến tại Việt Nam đủ để làm thay đổi mã số hải quan (mã HS) ở cấp độ hai, bốn hoặc sáu số, hoặc đạt tỷ lệ giá trị Việt Nam (VVC) theo quy định, với mức đề xuất tối thiểu 30%, tương đương tiêu chuẩn trong các FTA hiện hành.

Nguyên tắc áp dụng là nơi thực hiện công đoạn cuối cùng làm thay đổi bản chất sản phẩm sẽ là nơi xác định xuất xứ, tương tự cách tiếp cận của Thụy Sĩ, EU và Hoa Kỳ.

Bộ tiêu chí cũng quy định không chấp nhận các công đoạn gia công, chế biến đơn giản như đóng gói, dán nhãn đơn thuần, lắp ráp hoặc trộn đơn giản, đánh bóng giày dép, nhằm ngăn chặn tình trạng “gia công ảo” để gắn mác “Made in Vietnam”.

Trường hợp nguyên liệu không đáp ứng tiêu chí chuyển đổi mã số (CTC), sản phẩm vẫn có thể được coi là hàng Việt nếu giá trị nguyên liệu không có xuất xứ nhỏ hơn hoặc bằng 15% giá xuất xưởng, theo nguyên tắc De Minimis (được hiểu là tỷ lệ không đáng kể nguyên liệu không trải qua quá trình chuyển đổi mã số hàng hóa nhưng vẫn được coi là có xuất xứ - PV).

Ngoài ra, một số yếu tố sẽ không được xét đến khi xác định xuất xứ hàng hóa như nhiên liệu, chất xúc tác, dụng cụ thử nghiệm, đồng phục hay thiết bị an toàn.

Bộ tiêu chí này còn kèm theo các phụ lục hướng dẫn cụ thể cho những ngành hàng đặc thù như dệt may, da giày, cà phê, thủy sản, linh kiện điện tử, phản ánh sự đa dạng và phức tạp của các lĩnh vực sản xuất.

Thách thức trong thực thi và những khuyến nghị quan trọng

Mặc dù việc xây dựng bộ tiêu chí là cần thiết, ThS Bùi Thị Thùy Dương, chuyên viên Ban Quản lý chất lượng và đánh giá sự phù hợp, Ủy ban Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng Quốc gia (Bộ Khoa học và Công nghệ) đã chỉ ra nhiều khó khăn tiềm tàng trong quá trình thực thi.

Theo bà Dương, mỗi ngành hàng có đặc điểm sản xuất và cấu thành giá trị rất khác nhau, do đó, việc áp dụng một tiêu chí “cứng” như tỷ lệ nội địa hóa tối thiểu (ví dụ 30% hoặc 40%) sẽ không phản ánh đúng thực chất trong nhiều ngành.

Bên cạnh đó, việc đo lường và kiểm tra thực tế các tiêu chí cũng là một thách thức lớn. Việc xác định giá trị gia tăng nội địa đòi hỏi doanh nghiệp phải có hệ thống kế toán chi tiết, minh bạch, điều mà nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) chưa đáp ứng được.

Cơ quan quản lý nhà nước cũng gặp khó khăn trong việc kiểm tra, xác minh các chỉ số kỹ thuật như tỷ lệ giá trị, chuyển đổi mã HS, nguồn gốc nguyên liệu. Nếu không có hướng dẫn rõ ràng, có thể dẫn đến cách hiểu và áp dụng khác nhau giữa các địa phương, gây chồng chéo và khiếu kiện.

Đồng quan điểm trên, ông Đậu Anh Tuấn, Ủy viên Ban Thường trực, Phó Tổng thư ký VCCI (Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam) bổ sung: chi phí để doanh nghiệp giải trình quy trình sản xuất, chứng minh xuất xứ là rất lớn.

Do đó, không nên đưa ra quy định cứng ngay lập tức cho toàn bộ hàng hóa lưu thông trong nước, vì có thể gây áp lực tuân thủ rất lớn cho doanh nghiệp. Thay vào đó, VCCI đề xuất nên bắt đầu bằng hướng khuyến nghị, tự nguyện và sau này nếu thấy khả thi thì mới tiến tới quy định mang tính bắt buộc, tránh "nóng vội" gây khó khăn cho cả hệ thống.

Theo đề xuất của ông Tuấn, có thể bắt đầu bằng việc xác định rõ ràng đối với hàng sản xuất toàn bộ tại Việt Nam, sau đó tiến tới yêu cầu doanh nghiệp công khai tỷ lệ nội địa hóa.

Từ góc độ Cục Hải quan (Bộ Tài chính), ông Nguyễn Anh Tài, Phó Trưởng ban Giám sát quản lý về hải quan, cho rằng việc xây dựng bộ tiêu chí cần có tính hài hòa, không quá lỏng cũng không quá chặt.

Ông Tài đề xuất có thể lựa chọn một bộ tiêu chí chuẩn mực quốc tế như của ASEAN (ATIGA) hoặc WTO để áp dụng, vì tiêu chí ATIGA tương đối linh hoạt và gần gũi với lưu thông hàng hóa trong nước của Việt Nam, tạo thuận lợi cho việc tiêu thụ hàng hóa và phân biệt với hàng hóa từ các nước trong khu vực.

Ông Tài cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc đặt lợi ích người tiêu dùng lên hàng đầu, hài hòa giữa ba yếu tố: người tiêu dùng, cơ quan quản lý và công nghệ sản xuất.

Để giải quyết các thách thức trên, các chuyên gia và đại diện bộ, ngành đều đề xuất cần thiết kế bộ tiêu chí linh hoạt, có lộ trình, và phân loại theo nhóm ngành hoặc mức độ rủi ro.

Quan trọng hơn, cần có sự tham vấn rộng rãi với doanh nghiệp, hiệp hội ngành hàng và cơ quan quản lý chuyên ngành để đảm bảo tính khả thi và đồng thuận cao trong thực tiễn áp dụng. Điều này cho thấy Bộ Công thương đang tiếp tục ghi nhận ý kiến từ các bên để hoàn thiện dự thảo chính sách một cách toàn diện và sớm nhất.