Khi Bát Tràng không bán gốm... Bát Tràng

Khó phân biệt gốm Bát Tràng với hàng Trung Quốc

“Cách tân” hay “tiêu diệt”

Ở giữa trung tâm làng gốm nhưng cửa hàng của ông Phạm Ngọc Huy lại khá im lìm. Sự vắng vẻ đến lạ kì ấy nằm ngoài vẻ sôi động chung của làng gốm. Lí do không phải sản phẩm của ông kém chất lượng, cũng chẳng phải vì quá cao sang, mà vì ông trung thành với cách làm gốm truyền thống. Nghe có vẻ ngược đời, nhưng như lời ông tự thổ lộ, ở đất Bát Tràng này người ta thường gọi ông là kẻ “đi ngược với xu thế”. Nguyên cớ là chục năm trở lại đây, những nhà làm gốm ở Bát Tràng rầm rộ phá lò hộp, lò bầu đốt bằng củi để dùng lò gas. Bản thân những người làm gốm ở Bát Tràng cũng khá nhiều người từ tứ xứ tụ hội về lập xưởng làm gốm như Hà Nam, Hải Phòng, Bắc Ninh...

Khi cả làng làm lò gas, ông Huy lại lặng lẽ làm một lò bầu đốt củi-phương pháp nung gốm cổ truyền của Bát Tràng. Ông Huy chia sẻ: Những sản phẩm trước kia từ men ngọc đời Lý, gốm hoa nâu đời Trần cho đến gốm đắp nổi, men rạn đều nung bằng lò bầu, đốt củi. Nhưng bây giờ để làm một cái lò bầu không phải là chuyện dễ dàng. Người già có kinh nghiệm chẳng còn mấy ai, trong khi người trẻ tuổi thì chỉ quen với cách làm công nghiệp nhanh, nhiều, rẻ của lò gas một phần vì bảo vệ môi trường.

Ông Huy tâm sự: “Ở cái đất này người ta không cổ hủ như tôi. Họ cho tôi là bảo thủ, không chịu theo thời thế. Ngược lại tôi thấy thông cảm cho họ, chỉ vì kế sinh nhai mà họ chạy theo thị trường. Phần lại thấy tủi thân vì người làng mình sao không giữ gìn được bản sắc của gốm làng”.

Một vài nghệ nhân bậc lão làng cho rằng, cách tân không đồng nghĩa với việc bỏ cũ thay mới, mà làm mới những gì đã cũ, là mang lại cách thức thể hiện mới cho những kỹ thuật truyền thống. Với những nghệ nhân đích thực của làng gốm Bát Tràng, mỗi sản phẩm thực sự là đứa con tinh thần, là cả tâm huyết và sức lực họ gửi gắm vào từng nắm đất, vào đôi bàn tay nhào, nặn, chuốt điêu luyện. Ông Huy nói: “Sản phẩm gốm Bát Tràng có những nét vẽ, đắp, nặn rất riêng và rất duyên. Ở đó có cả một nét văn hóa truyền thống dân tộc. Không thể lẫn được với những sản phẩm của nơi khác, đặc biệt là những sản phẩm của Trung Quốc hay Nhật Bản. Hơn nữa những sản phẩm gốm làm bằng phương pháp công nghiệp thường có thêm phụ gia, hóa chất. Ngược lại gốm cổ của Bát Tràng hoàn toàn làm bằng nguyên liệu tự nhiên… Vì vậy nó không độc hại tới người tiêu dùng”.

Hút bi thuốc lào, ông Huy buồn buồn: “Chẳng còn ai chịu được khổ, chẳng ai dám làm cái men cổ này nữa. Làm như tôi thế này chắc chết đói. Họ làm bằng lò gas hay đi buôn ngày cũng kiếm được vài triệu đồng. Ai chịu mày mò làm lụng để ngày kiếm vài chục nghìn như tôi?

Hàng Tàu “uy hiếp”

Rời cửa hàng của ông Huy, chúng tôi có buổi tham quan chợ gốm Bát Tràng. Dù không phải lần đầu đến chợ gốm, nhưng khung cảnh của chợ đủ làm cho người ta ngất ngây. Chợ to, đẹp, những gian hàng san sát nhau, ngập cả lối đi, kẻ bán người mua đông vui, tấp nập. Mỗi gian hàng đều “theo đuổi” kinh doanh một loại gốm khác nhau. Gian thì chuyên đồ ấm chén, vật dụng gia đình, có gian hàng chuyên bày bán lọ đựng hoa giả, gian lại chỉ kinh doanh đồ thờ cúng, lại có gian chuyên bán hàng XK, nước men bóng lộn, đường nét mềm mại, có gì đó xa cách với sản phẩm gốm truyền thống của Bát Tràng. Gian hàng nào cũng đề tên trên bảng hiệu là sản phẩm gốm Bát Tràng, nhưng chính người làm gốm cũng thừa nhận rằng: Trong chợ gốm, người ta bán không ít hàng Trung Quốc.

Chúng tôi có dịp trò chuyện với anh Phạm Văn Tưởng, một người chuyên làm đồ gốm thờ cúng. Anh quê gốc ở Hà Nam, nhưng gia đình kéo lên lập nghiệp ở Bát Tràng ngót cũng được 15 năm. Anh Tưởng cho hay: Vào chợ, không thể phân biệt được đâu là gốm Trung Quốc với gốm Bát Tràng. Ngay cả chúng tôi làm nghề cũng khó có thể phân biệt, huống hồ là người dân bình thường. Để có được một mặt bằng trong chợ, tiểu thương phải bỏ ra khoảng 500 triệu đồng. Cho nên hàng trong chợ bán bao giờ cũng đắt hơn rất nhiều so với hàng mua tại nơi sản xuất hay các cửa hàng bên ngoài chợ. Cũng vì lợi nhuận mà người ta mập mờ bán hàng Bát Tràng với hàng Trung Quốc bởi vì gốm Trung Quốc rẻ hơn rất nhiều so với gốm của làng Bát Tràng sản xuất.

Ông Đào Xuân Hùng, Chủ tịch UBND xã Bát Tràng cũng đã thừa nhận rằng: Hiện ở làng gốm có một số sản phẩm không phải của làng nghề, điều này gây khó khăn cho các sản phẩm do người dân làm ra. Tuy nhiên, chúng tôi không thể cấm tư thương buôn bán các sản phẩm đó. Vì thế, giải pháp trước mắt của UBND xã là tích cực đẩy mạnh tuyên truyền để người dân gìn giữ cũng như phát triển thị trường sản phẩm truyền thống. Về lâu dài, chúng tôi sẽ hỗ trợ đào tạo một số nghề để phát triển làng nghề theo hướng du lịch, nhằm bảo tồn làng nghề gốm cổ truyền Bát Tràng.

Vẫn biết, gốm Bát Tràng chẳng thể nằm ngoài quy luật của nền kinh tế thị trường đang bao trùm khắp nơi. Những người trung thành với cách làm gốm truyền thống như ông Phạm Ngọc Huy hay những thay đổi của nhiều người làm gốm ở Bát Tràng đều có lí lẽ riêng để biện hộ cho cách thức làm ăn của riêng mình. Nhưng rõ ràng, điều làm nên thương hiệu gốm Bát Tràng nức tiếng bao đời nay chắc chắn không phải từ những sản phẩm tạo nên từ lò gas, mà từ bàn tay cần mẫn, tỉ mỉ của lớp lớp thế hệ nghệ nhân làng gốm. Và cũng chắc chắn rằng, những hành vi “cõng” gốm Trung Quốc “đội lốt” gốm Bát Tràng của nhiều tiểu thương ở chợ gốm không lời lẽ nào có thể biện minh được. Đó là hành động “vô lương tâm” với hồn gốm Bát Tràng.

Quang Sáng