Việt Nam đang đối diện nguy cơ kép về dân số

Mặc dù Việt Nam đang ở thời kỳ dân số vàng nhưng đồng nghĩa cũng đang phải đối diện với thực tế già hóa dân số rất nhanh. Ông có thể phân tích những thách thức mà Việt Nam đang gặp phải liên quan đến vấn đề dân số hiện nay?

Bắt đầu từ năm 2007, Việt Nam chính thức bước vào thời kỳ cơ cấu "dân số vàng". Giai đoạn này chỉ xuất hiện một lần và kéo dài trong khoảng 30 đến 40 năm. Cơ cấu "dân số vàng" là cơ hội sử dụng nguồn lao động dồi dào cho tăng trưởng và phát triển kinh tế, tạo cơ hội cho tích lũy nguồn lực để tăng đầu tư cho an sinh xã hội, y tế, giáo dục, việc làm trong tương lai.

Cơ cấu "dân số vàng" tạo ra nhiều cơ hội nhưng cũng đặt ra không ít thách thức, nhất là hiện nay lực lượng lao động đông về số lượng nhưng thấp về chất lượng do thiếu lao động có tay nghề cao, sức bền hạn chế, kỹ năng quản lý còn nhiều bất cập. Kinh nghiệm của nhiều nước đã chỉ ra rằng: Cơ cấu "dân số vàng" đã đến, kéo dài và sẽ mất đi khó có thể lặp lại. Cơ hội dân số vàng chỉ là điều kiện cần để nền kinh tế cất cánh.

Bên cạnh đó là xu hướng già hóa dân số đang diễn ra rất nhanh trong giai đoạn hiện nay. Già hóa dân số là xu hướng tất yếu khi kinh tế, xã hội mỗi quốc gia ngày một phát triển, đời sống vật chất của người dân được nâng cao. Tuy nhiên, tốc độ già hóa dân số nhanh chóng sẽ tạo ra những thách thức to lớn đối với Việt Nam. Việt Nam đang già hóa với một tốc độ chưa từng có trong lịch sử do tuổi thọ bình quân ngày càng tăng lên trong khi tỷ suất sinh và tỷ suất chết giảm.

Việt Nam đang phấn đấu giảm mức sinh nhưng theo nhiều chuyên gia y tế, nếu tiến hành việc này không "khéo" trong tương lai Việt Nam sẽ lặp lại vết xe đổ của một số nước Tây Âu là sự già hóa dân số nhanh chóng, không có cách gì cứu vãn được, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển kinh tế xã hội. Ông có thể chia sẻ rõ hơn về điều này?

Tuy nhiên thực tế cho thấy, tốc độ già hóa của dân số Việt Nam đang "phi mã". Dự báo, đến năm 2025, Việt Nam sẽ bước vào thời kỳ dân số "siêu già". Thời gian để Việt Nam chuyển đổi từ cơ cấu dân số "già hóa" sang cơ cấu dân số "già" sẽ ngắn hơn nhiều so với các quốc gia có trình độ phát triển cao hơn. Nếu Pháp mất 111 năm, Thụy Điển mất tới 85 năm, Nhật Bản 26 năm, để chuyển từ "già hóa dân số" sang "dân số già" thì dự báo ở Việt Nam, thời gian này là khoảng 20 năm.

Mất cân bằng giới tính khi sinh vẫn là vấn đề đáng lo của Việt Nam trong tương lai, hiện Tổng cục Dân số đã có biện pháp gì để khắc phục tình trạng này?

Mất cân bằng tỷ số giới tính khi sinh (TSGTKS) trở nên “nóng” và thực sự thu hút sự chú ý của các phương tiện thông tin đại chúng và dư luận xã hội từ năm 2006.

Tình trạng gia tăng mất cân bằng TSGTKS sẽ dẫn tới những hệ lụy khó lường về mặt xã hội, thậm chí cả an ninh chính trị… khi các nam nữ thanh niên bước vào độ tuổi kết hôn (ở Việt Nam tình trạng này sẽ xảy ra vào khoảng năm 2025). Trước hết tình trạng dư thừa nam giới trong độ tuổi kết hôn có thể sẽ dẫn tới tan vỡ cấu trúc gia đình, một bộ phận nam giới sẽ phải kết hôn muộn và nhiều người trong số họ không có khả năng kết hôn.

Việc mất cân bằng không những không cải thiện được vị thế của người phụ nữ mà thậm chí còn làm gia tăng thêm sự bất bình đẳng giới như: Nhiều phụ nữ phải kết hôn sớm hơn, tỷ lệ ly hôn và tái hôn của phụ nữ sẽ tăng cao, tình trạng bạo hành giới, mua dâm, buôn bán phụ nữ sẽ gia tăng… Vì thế TSGTKS được coi là một trong những chỉ báo quan trọng để đánh giá mức độ bình đẳng giới.

Vậy ông có thể phân tích những nguy cơ mà Việt Nam phải đối diện trong tương lai liên quan tới vấn đề dân số? Cụ thể sức ép về việc làm, thu nhập và đời sống của người dân Việt Nam?

Có hai vấn đề tồn tại đó là dân số tăng cao trong giai đoạn hiện tại và xu hướng già hóa dân số trong tương lai. Khi dân số tăng nhanh (năm 2014 là 90 triệu người, dự báo đến năm 2050 sẽ là 120 triệu người), tài nguyên bị thu hẹp và con người càng phải đối mặt với nhiều thách thức. Cùng với đó, việc mật độ dân số quá đông ở các đô thị đang tạo sức ép lên tất cả các lĩnh vực như giao thông, y tế, trường học, môi trường... và thực tế, tất cả các mặt này đều đã quá tải.

Thứ hai là vấn đề già hóa dân số. Hiện ngày càng có nhiều người già sống cô đơn, nhiều cặp vợ chồng cao tuổi hơn và nhiều gia đình khuyết thế hệ hơn. Tuổi thọ trung bình của người dân cao nhưng số năm khỏe mạnh thấp cũng đang khiến người cao tuổi đang phải chịu gánh nặng về bệnh tật. Trong khi đó, chi phí chăm sóc y tế cho 1 người cao tuổi cao gấp 8 lần cho một đứa trẻ.

Thách thức lớn nhất là hệ thống y tế chỉ có duy nhất Viện Lão khoa Quốc gia và một vài tỉnh TP có khoa Lão khoa. Già hóa dân số cũng khiến thời gian người cao tuổi sống sau nghỉ hưu tăng lên, làm gia tăng áp lực lên hệ thống y tế và hệ thống trợ cấp lương hưu.

Bên cạnh đó, trợ cấp hưu trí và trợ cấp xã hội hàng tháng được coi là nguồn thu nhập chính của người cao tuổi nhưng mức độ bao phủ của các chương trình này còn thấp. Trong tương lai của xã hội dân số già, cơ cấu nghề nghiệp sẽ thay đổi, gánh nặng kinh tế cho người lao động trẻ cũng cao hơn... Tất cả những khó khăn đó sẽ là một thách thức to lớn nếu chúng ta không có một chính sách, chiến lược thích ứng.

Xin cảm ơn ông!