Đếm ngược thời gian về năm 2010, trước những yêu cầu đặt ra trong quá trình phát triển kinh tế, đồng thời Việt Nam là thành viên của nhiều liên minh thuế quan và là mắt xích quan trọng của chuỗi cung ứng thương mại quốc tế, tham dự ngày càng sâu rộng vào nền kinh tế thế giới…, lãnh đạo Tổng cục Hải quan xác định, cần phải sửa đổi Luật Hải quan bởi Luật Hải quan hiện hành đã bộc lộ một số bất cập, hạn chế, cần được bổ sung, hoàn thiện để phù hợp với điều kiện, xu thế phát triển của đất nước.

Gần 2 năm miệt mài, tháng 2/2012 dự thảo Luật Hải quan (sửa đổi) đã thành hình, với bản dự án Luật Hải quan sửa đổi gồm 106 Điều, được bố cục thành 8 Chương (trong đó giữ nguyên 27 Điều; sửa đổi 45 Điều, bổ sung 34 Điều mới)... Dự thảo Luật Hải quan sửa đổi mang trên mình một trọng trách nặng nề, đó là là đổi mới toàn diện hoạt động hải quan thông qua tạo điều kiện áp dụng quản lý hải quan hiện đại phù hợp với thông lệ quốc tế, góp phần bảo vệ lợi ích chủ quyền và an ninh quốc gia; góp phần thu hút đầu tư nước ngoài và nâng cao sức cạnh tranh trong nước và quốc tế của các doanh nghiệp, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

Sau gần 3 năm được tập trung trí tuệ tập thể, dự án Luật Hải quan (sửa đổi) đã được trình tại kỳ họp thứ 6 Quốc hội khóa XIII với đa số ý kiến đại biểu tán thành. Và, ngày 23/6/2014, Luật Hải quan 2014 được Kỳ họp thứ VII, Quốc hội Khóa XIII thông qua và chính thức có hiệu lực thi hành kể từ ngày 1/1/2015, đây được xem là bước chuyển mình quan trọng của phương thức quản lý hải quan.

Dựa trên nền tảng Luật Hải quan năm 2014, Tổng cục Hải quan đã xây dựng và trình cấp có thẩm quyền ban hành 1 Nghị quyết của Quốc hội, 14 Nghị định của Chính phủ, 40 Thông tư của Bộ Tài chính và 07 Thông tư liên tịch, kịp thời tháo gỡ các vướng mắc, bất cập phát sinh trong quá trình triển khai thực hiện, phù hợp với sự phát triển của kinh tế, xã hội.

Chưa dừng lại ở đó, Tổng cục Hải quan tham gia xây dựng, trình cấp có thẩm quyền ban hành Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật quản lý thuế số 21/2012/QH13; Luật thuế XK, thuế NK; cùng nhiều nghị định, thông tư về quản lý thuế, kiểm tra, giám sát hải quan…

Có thể nói, văn bản quy phạm pháp luật về hải quan qua từng thời kỳ có tính ổn định, phương pháp quản lý phù hợp với từng giai đoạn phát triển và luôn có những bước cải cách, đón đầu hiệu quả trong cải cách thể chế, qua đó đảm bảo cơ sở pháp lý thực hiện các phương thức quản lý hiện đại, không ngừng phát triển để tạo thuận lợi cho hoạt động thương mại quốc tế, đóng vai trò thúc đẩy cải cách thủ tục hành chính, điện tử hóa đối với các bộ, ngành liên quan.

Nếu VNACCS/VCIS tạo cuộc cách mạng về quá trình thực hiện thủ tục khai báo, thông quan hàng hóa thì Hệ thống quản lý hải quan tự động tạo ra đột phá về quản lý, giám sát hàng hóa XNK trong tình hình mới. Đây là bước đi cụ thể trong cải cách thủ tục hành chính, hiện đại hóa hải quan theo Kế hoạch cải cách, phát triển và hiện đại hóa ngành Hải quan giai đoạn 2016-2020 và chiến lược phát triển Hải quan đến 2020.

Bởi, VNACCS/VCIS giúp thực hiện thông quan tự động nhanh chóng, còn Hệ thống quản lý hải quan tự động giúp việc giám sát, quản lý các lô hàng XNK một cách nhanh chóng, tiện lợi và theo suốt được lịch sử vận chuyển lô hàng trong quá trình chịu sự giám sát hải quan thông qua phương thức điện tử thay cho cách thức thủ công của công chức hải quan trước đây.

Đến nay, thủ tục hải quan ngày càng đơn giản, hài hòa, theo chuẩn mực của Hải quan thế giới, tạo cơ sở quan trọng để đẩy mạnh ứng dụng CNTT, sử dụng các trang thiết bị hiện đại trong quản lý nhà nước về Hải quan. Thủ tục hải quan được thực hiện bằng phương thức điện tử được “phủ sóng” ở 100% cục hải quan tỉnh, liên tỉnh, thành phố, các chi cục hải quan trên cả nước, với cơ sở dữ liệu được xử lý tập trung tại cấp Tổng cục Hải quan. Mặt khác, ngành Hải quan đã thực hiện trao đổi thông tin trước khi hàng đến, thanh toán thuế bằng phương thức điện tử với tỷ lệ doanh nghiệp XNK nộp thuế điện tử qua ngân hàng đạt gần 100%, tổng số thu ngân sách qua cổng thanh toán điện tử đạt 98% tổng số thu ngân sách.

Ứng dụng CNTT của ngành Hải quan đã có bước tiến nhảy vọt. Các hệ thống CNTT đã cơ bản bao phủ toàn bộ các hoạt động nghiệp vụ của ngành Hải quan. Những kết quả ứng dụng CNTT là động lực để xây dựng Hải quan Việt Nam hiện đại, chuyên nghiệp, minh bạch, hiệu quả, góp phần quan trọng vào việc hoàn thành các mục tiêu cải cách, hiện đại hóa hải quan và tạo thuận lợi thương mại, hướng tới xây dựng Chính phủ điện tử.

Đến nay, Tổng cục Hải quan đã xây dựng được hệ thống CNTT hoạt động ổn định, thống suốt, bao phủ và hỗ trợ hầu hết các lĩnh vực trọng yếu về quản lý hải quan như thực hiện thủ tục hải quan, nộp thuế, quản lý hàng hóa tại cảng biển, quản lý rủi ro, kiểm tra sau thông quan, xử lý vi phạm, cung cấp dịch vụ công trực tuyến, thực hiện Cơ chế một cửa quốc gia, quản lý nội ngành.

Có thể kể đến, ngành Hải quan đã xây dựng được hệ thống CNTT hiện đại, cốt lõi là hệ thống thông quan điện tử tự động VNACCS/VCIS và các hệ thống e-Manifest (trao đổi thông tin trước khi hàng đến), e-Payments (thanh toán thuế điện tử), e-C/O, e-Permits (thực hiện qua Cơ chế một cửa quốc gia và Cơ chế một cửa ASEAN), VASSCM (giám sát tự động).

Tính đến 31/12/2020, thủ tục hải quan được thực hiện bằng phương thức điện tử trên hệ thống VNACCS/VCIS tại 100% cục hải quan tỉnh, thành phố, 100% chi cục hải quan trên cả nước với 100% loại hình hải quan cơ bản, trên 99,56% tổng số doanh nghiệp thực hiện thủ tục hải quan, đạt 99,32% tổng kim ngạch XNK và hơn 99,63% tổng số tờ khai hải quan trên cả nước.

Giai đoạn 2011-2020, ngành Hải quan đã triển khai đầu tư, mua sắm máy móc, trang thiết bị hiện đại phục vụ hiệu quả công tác kiểm tra, giám sát, kiểm soát hải quan.

Các trang thiết bị được đầu tư, đưa vào sử dụng đã hiện đại hóa công tác kiểm tra giám sát hải quan, giúp minh bạch hóa các khâu trong quy trình thủ tục kiểm tra thực tế hàng hóa, hạn chế các tiêu cực; tăng cường kiểm tra không xâm nhập, giảm kiểm tra thủ công; tiết kiệm chi phí bốc xếp vận chuyển, góp phần rút ngắn thời gian thông quan hàng hóa XNK, tạo điều kiện hạ giá thành, nâng cao năng lực cạnh tranh, phát triển sản xuất, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động của cả doanh nghiệp cảng và doanh nghiệp XNK, qua đó giúp nâng cao năng lực và hiệu quả kiểm tra, quản lý hải quan.

Đứng trước yêu cầu quản lý hải quan hiện đại, góp phần tạo thuận lợi cho hoạt động XNK hàng hóa, giao thương quốc tế, ngành Hải quan đã áp dụng toàn diện quản lý rủi ro (QLRR) trong các hoạt động nghiệp vụ hải quan, từng bước đáp ứng yêu cầu chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm.

Có thể khẳng định QLRR là xu thế tất yếu của quản lý hải quan hiện đại. Cơ chế này đã được cơ quan Hải quan của nhiều nước trên thế giới áp dụng như Hoa Kỳ, Anh, Pháp, Nhật Bản, Hàn Quốc... nhất là, trong bối cảnh thương mại quốc tế phát triển mạnh mẽ, giá trị XNK hàng hóa của Việt Nam tăng nhanh.

Công tác QLRR ngày càng chứng tỏ được vai trò là phương tiện hữu hiệu của cơ quan Hải quan trong thực hiện “mục tiêu kép” vừa tạo thuận lợi cho hàng hóa XNK, hành khách XNC hợp pháp vừa đảm bảo kiểm soát, phát hiện các trường hợp gian lận và vi phạm trong lĩnh vực hải quan, đảm bảo nguồn thu cho ngân sách Nhà nước.

Một trong những thành quả quan trọng của công tác QLRR trong sự phát triển của ngành Hải quan đó là công tác phân luồng quyết định kiểm tra trong thực hiện thủ tục hải quan đối với hàng hóa XNK ngày càng hoàn thiện, tỉ lệ phân luồng vượt chỉ tiêu đề ra tại Chiến lược phát triển Hải quan đến năm 2020.

Những năm qua, hoạt động xuất khẩu, nhập khẩu diễn ra mạnh mẽ đòi hỏi lực lượng Hải quan phải đảm bảo thông suốt hoạt động XNK hàng hóa, tạo thuận lợi tối đa cho hoạt động thương mại, song song với đó phải kiểm soát chặt chẽ hoạt động buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới, góp phần ổn định an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, chống thất thu cho ngân sách nhà nước. Nhiệm vụ này được giao cho lực lượng Hải quan chuyên trách chống buôn lậu, nòng cốt là Cục Điều tra chống buôn lậu (Tổng cục Hải quan).

Cùng với quá trình đổi mới, cải cách hiện đại hóa, cũng xuất hiện ngày càng nhiều hành vi buôn lậu, gian lận thương mại với những thủ đoạn hết sức tinh vi, xảo quyệt, buôn lậu có tính tổ chức hơn. Trước xu thế và tình hình trên, lực lượng Hải quan chuyên trách chống buôn lậu đã tổ chức lực lượng quản lý chặt chẽ các địa bàn trọng điểm, xác lập nhiều chuyên án, đấu tranh, ngăn chặn, bắt giữ, giải quyết dứt điểm nhiều hiện tượng nổi cộm, vụ việc buôn lậu, gian lận thương mại nghiêm trọng góp phần ổn định thị trường, tạo điều kiện cạnh tranh bình đẳng cho các doanh nghiệp có hoạt động XNK.

Liên tiếp những “đại án” ma túy, những lô sừng tê giác “khủng”, những vụ việc gian lận xuất xứ và nguy cơ gian lận xuất xứ hàng hóa Việt Nam được triệt phá thời gian qua là dấu ấn nổi bật trong công tác chống buôn lậu của ngành Hải quan.