Gốm Phù Lãng - loay hoay tìm hướng đi
(HQ Online)- Cách Hà Nội khoảng 60km, thuộc địa phận xã Phù Lãng, huyện Quế Võ, tỉnh Bắc Ninh, làng gốm Phù Lãng là địa danh từng níu chân biết bao du khách xa gần.
Suốt một ngày rong ruổi nơi đây, tôi không chỉ được thả hồn vào phong cảnh mộc mạc, hữu tình mà còn có cơ hội hiểu thêm nhiều điều về làng nghề nổi danh ngàn đời này.
Nghề truyền thống…
Theo sử sách ghi lại thì ông tổ của nghề gốm Phù Lãng là Lưu Phong Tú. Vào cuối thời Lý, ông được triều đình cử sang Trung Quốc. Trong thời gian đó, ông đã học được nghề làm gốm và trở về truyền dạy cho người dân ở ba làng Trung Thôn, Thượng Thôn và Hạ Thôn trong xã. Nghề gốm Phù Lãng bắt đầu hình thành và phát triển mạnh mẽ vào khoảng thế kỷ XIV. Hiện nay, tại Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, một số nhà sưu tập còn lưu giữ và trưng bày sản phẩm gốm Phù Lãng có niên đại khoảng thế kỷ XVII-XIX.
Có thể nói rằng, dù ở bất kỳ giai đoạn phát triển nào, gốm Phù Lãng cũng luôn mang những sắc thái đặc trưng tạo nên thương hiệu của riêng mình. Đó là những sản phẩm men nâu, nâu đen, vàng nhạt, vàng thẫm, vàng nâu… mà người ta quen gọi chung là men da lươn. Tuy nhiên, việc sử dụng kỹ thuật đắp nổi theo hình thức chạm bong hay còn gọi là chạm kép mới là điều đặc biệt nhất của nghề làm gốm nơi đây. Kỹ thuật này khiến cho sản phẩm ra lò mang màu men tự nhiên, bền, đẹp, lạ mắt. Dáng gốm mộc mạc, thô phác nhưng khỏe khoắn, chứa đựng vẻ đẹp nguyên sơ của đất với lửa và mang đậm nét điêu khắc tạo hình.
… và những thăng trầm
Tồn tại và phát triển lâu đời là thế nhưng đã có lúc nghề gốm Phù Lãng rơi vào tình trạng vô cùng khó khăn. Đó là những năm đầu thế kỷ XXI, khi tình hình sản xuất kinh doanh và nhu cầu xã hội có sự thay đổi khá lớn, sản phẩm gốm không còn được ưa chuộng như trước. Hàng nghìn thợ thủ công phải bỏ nghề, bỏ làng lang bạt khắp nơi hoặc chuyển nghề khác mưu sinh. Mặc dù chính quyền địa phương đã ra sức tìm kiếm giải pháp khôi phục sản xuất, đầu tư tiền vốn, kỹ thuật nhưng nghề gốm vẫn ngày một lụi tàn.
Tuy nhiên, không lâu sau đó, một bước ngoặt mới lại làm thay đổi cả diện mạo làng nghề. Vào những năm 2003-2004, một số thanh niên trong làng tốt nghiệp Đại học Mỹ thuật Việt Nam đã quyết chí trở về, làm giàu trên chính quê hương mình. Họ trăn trở, suy tư, dồn hết kiến thức cùng với lòng nhiệt huyết để tìm hướng đi phù hợp cho nghề gốm. Xuất phát từ việc xem xét, đánh giá nhu cầu của xã hội, họ vạch ra xu hướng làm gốm nghệ thuật chứ không đơn thuần là sản phẩm gốm đáp ứng nhu cầu trong sinh hoạt gia đình nữa.
Trao đổi về điều này, anh Trần Mạnh Thiều, một trong những nghệ nhân trẻ cho biết: Anh cũng như những người tâm huyết với nghề khác đã sáng tạo ra nhiều sản phẩm mới trên tinh thần kế thừa tinh hoa của gốm cổ truyền. Bằng nghệ thuật tạo hình khối, các hoa văn… họ tạo ra hàng loạt sản phẩm đẹp mắt, có tính thẩm mỹ cao như tranh gốm, lọ hoa, bình hoa các loại, gốm trang trí, gốm ốp tường nhà, lư hương, hòn non bộ… Nhờ chất lượng tốt, mẫu mã đẹp, những sản phẩm này đã nhận được sự quan tâm, đón nhận của đông đảo du khách thập phương, các doanh nhân, thậm chí cả các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước.
Anh Mạnh Thiều còn chia sẻ thêm rằng, không chỉ gốm Thiều, mà nhiều thương hiệu nổi tiếng khác trong làng như gốm Nhung, gốm Ngọc… cũng nhận được khá nhiều đơn hàng trong nước cũng như xuất khẩu, đem lại nguồn lợi hàng tỷ đồng mỗi năm.
Theo thống kê sơ bộ của UBND xã, hiện nay làng Phù Lãng có khoảng 250 hộ với hơn 1.000 lao động sản xuất thường xuyên. Làng nghề đã được khôi phục và dần phát triển.
Còn nhiều trăn trở
Tuy dần trở thành thương hiệu được nhiều người biết đến nhưng gốm Phù Lãng vẫn chưa thực sự tìm ra hướng phát triển bền vững cho mình. Vấn đề trăn trở của cả làng nghề là việc các cơ sở sản xuất gốm mỹ nghệ còn bị động về thị trường. Phần lớn các sản phẩm đều được bán thông qua đại lý ở Hà Nội và các thành phố lớn. Do vậy, giá sản phẩm bán ra bị đẩy lên gấp đôi hoặc gấp ba so với giá gốc. Đối với hầu hết các lô hàng xuất ra nước ngoài thì gốm Phù Lãng lại phải thông qua các cơ sở gốm ở nơi khác. Duy chỉ có một số ít sản phẩm được bán trực tiếp cho khách du lịch và khách tham quan.
Không chỉ gặp khó khăn ở thị trường, gốm Phù Lãng còn gặp vướng mắc do hiện ở Phù Lãng vẫn tồn tại tình trạng sản xuất manh mún, mạnh ai nấy làm. Việc làm theo phong trào khiến cho hàng hóa cung vượt cầu, sản phẩm tồn đọng. Đó là chưa kể, hầu hết các cơ sở sản xuất đều thiếu vốn, khó tiếp cận nguồn vốn, làm ảnh hướng không nhỏ tới kế hoạch sản xuất.
Như vậy, trong lúc này, vấn đề thị trường, nguồn vốn cũng như cải tiến cách thức tổ chức quản lý sao cho cho phù hợp chính là những bài toán nan giải mà làng gốm Phù Lãng cần phải nhanh chóng tìm cách giải quyết.
Thanh Nguyễn