Xứ Đoài, thời vang bóng
(HQ Online) - Dù không còn xuất hiện trong các văn bản hành chính nhiều thập kỷ, nhưng cái tên “xứ Đoài” vẫn gợi lên trong lòng những người nặng lòng với văn hoá dân tộc thật nhiều hoài niệm.
Chẳng thế mà khi “Thuở ấy xứ Đoài” (vừa được xướng lên trong một vụ tranh chấp tác quyền mới đây) có thể xem là một trong những cái tên tác phẩm khá ấn tượng (tương tự là “Xứ Đoài mây trắng”).
Vậy xứ Đoài ở đâu? Hà Tây chăng, cũng là một địa danh đã không còn được sử dụng nữa? Chẳng phải “Đoài” nghĩa là phía Tây sao?
Đúng, mà chưa trúng! Chính xác hơn thì xứ Đoài là tên gọi của tỉnh Sơn Tây cũ, một tỉnh khá rộng lớn trong số 13 tỉnh được thành lập sớm nhất ở Bắc Kỳ (năm 1831, dưới thời vua Minh Mạng), bao gồm phần lớn địa bàn các tỉnh Vĩnh Phúc, phía bắc tỉnh Phú Thọ, một phần tỉnh Tuyên Quang và tây bắc thành phố Hà Nội ngày nay. Xứ Đoài là vùng thềm phù sa cổ, với nhiều di chỉ khảo cổ học thời tiền sử, sơ sử, đồng thời là nơi chứng kiến sự xuất hiện nhà nước đầu tiên - Nhà nước Văn Lang, Âu Lạc. Ở ngay gò Mông Phụ, các nhà khảo cổ đã tìm thấy các di vật cuội đẽo thuộc thời kỳ đồ đá cũ Sơn Vi (cách nay xấp xỉ 2 vạn năm).
Xứ Đoài không chỉ có núi Ba Vì gắn liền với truyền thuyết Sơn Tinh - Thủy Tinh mà còn có tới ba dòng sông lớn (sông Đà, sông Thao và sông Lô) và hai sông nhỏ hơn, nhưng cũng huyền ảo màu sắc cổ tích là sông Tích và sông Đáy. Ven sông Tích, vào thế kỉ XI, nhà Lý (1010-1225) cho lập làng Kinh Xá, “quy hoạch” các khu dân cư giống như ở kinh đô Thăng Long, nên Kinh Xá từng được gọi là “tiểu Thăng Long” nằm bên bờ sông Tích. Có nghiên cứu cho rằng, đó là lần đầu tiên Nhà nước đương thời thực hiện di dân và tổ chức xã hội một cách bài bản, khẳng định chủ quyền trên một phạm vi rộng lớn. Sách “Đại việt sử ký toàn thư” cũng ghi lại rằng, năm 1010, vua Lý Thái Tổ đi kinh lý phía tây. Thuyền rồng của Đức Vua đến khúc sông Cù (một đoạn của sông Đáy) thì sai bày hương án ra mạn thuyền rồng. Ngài thắp hương khấn rằng: "Trẫm thấy nơi đây sơn kỳ thủy tú (núi lạ sông đẹp) ắt có nhân kiệt địa linh, xin hưởng lễ này". Khấn xong, Vua rót ba chén rượu đổ xuống sông.
Quả không nghi ngờ gì nữa, xứ Đoài quả là vùng đất địa linh nhân kiệt. Có lẽ trên khắp nước ta, không có nơi nào như xứ Đoài, nơi có làng cổ Đường Lâm – thường được gọi là đất hai vua: Phùng Hưng (Bố Cái Đại Vương) và Ngô Quyền. Cách làng cổ Đường Lâm vài kilômét còn có mộ cụ Man Thiện, thân mẫu của hai Vua bà Trưng Trắc và Trưng Nhị… Chỉ riêng làng cổ Đường Lâm đã có tới 7 di tích được xếp hạng di tích quốc gia.